در پی ظهور اسلام و در طی دو سده بعدی ، ترقی سطح فنی و نیازهای زیبایی شناختی و هنری به پیدایش تقسمات مفصلی در تخصص های صناعتی منجر شد ، و بدین سان هیات وسیعی از صنعتگران پدید آمد ، که بخش پر تحرکی از جامعه را تشکیل دادند. اینان با جا به جا شدن مراکز هنری ، از کشوری به کشوری سفر می کردند و در کارگاه و بازارها سرگرم کار می شدند. حامیان در جذب بهترین گروه ها به کارگاه های خود با یکدیگر در رقابت بودند. با هنرمندان و ادیبانی که در جنگ ها اسیر می شدند به خوبی و با احترام رفتار می شد و آنان را عموما در کارگاه ها به کار می گماردند و برایشان مقرری معین می کردند. سفالگران ، لعابکاران ، خوشنویسان و طراحان نقوش تزیینی از جمله هنرمندانی بودند که در تولید ظروف سفالین دست داشتند. محصولات کارشان بسیار متنوع بود و پیوسته به تجربه کردن در شکل ها و لعاب های تازه مشغول بودند. با ما در مجله همگردی همراه باشید برای سفری مجازی به تالار هنرهای اسلامی موزه رضا عباسی تهران...
تالار هنرهای اسلامی موزه رضا عباسی
گروه عمده ای از ظروف منسوب به سده های سوم تا پنجم هجری را محققان مختلف به عنوان صیقلی می خوانند. سرچشمه و مرکز تولید این ظروف مشخص نشده است ، لیکن تعداد زیادی از آن ها در شمال شرقی ایران در مراکز مهمی چون نیشابور ، گرگان و مرو کشف شده اند. صیقل و لعابی که بر این ظروف مشاهده می شود از پیشرفتی در دانش فنی نسبت به سده های پیشین حکایت می کند. لعاب ، که ماده ای شیشه مانند است ، اکنون سطح ظروف را می پوشاند. صیقل در عوض افزوده زینتی یا پوسته نازکی است از همان جنس رس که گاهی با افزودن آب به گلی که ظروف از آن ساخته شده تهیه می شوند. از صیقل ضخیم می توان به عنوان رنگ جهت تزیین ظروف استفاده کرد. ظروف صیقلی در انواع مختلف و به رنگ های گوناگون یافت می شوند. نقش مایه های تزیینی در نظر باستان شناسان و مورخان برای گروه بندی سفالینه ها و تنظیم گاه نگاری آن ها گویاترین عامل را تشکیل می دهند. در مورد سفالینه های صیقلی ، خط منبع عمده تزیین بوده است. این پیام های مکتوب عموما دعای خیر و ضرب المثل و مسالت رحمت خدا بر مالک ظرف را در برگرفته اند. تمامی این ظروف در تالار هنرهای اسلامی موزه رضا عباسی به نمایش درآمده است.
سفالینه های موزه رضا عباسی تهران
گروه دیگری از ظروف مربوط به همین اوان باعث حیرت بیننده می شوند. این سفالینه ها که نزد اکثر باستان شناسان به نخودی معروفند ، به دو گروه تقسیم می شوند که به فراخور نوع تزیینی که بر آن ها منقوش است به نام های "زنده" و "بی جان" شهرت دارند. همچنان که از نام گذاری آن ها بر می آید ، در گروه "زنده" تزیین شامل پیکره انسان ، پرندگان ، حیوانات ، نقش اسب ، تصویر جنگاوران ، طرح کشتی و انواع صحنه های زندگی روزمره است. در مقابل ، وجه مشخص گروه "بی جان" تقسیم درون ظرف به چهار بخش و تزیین آن ها به انواع نقوش هندسی است.
یکی از اختراعات جالب توجهی که در هنر سفالگری صورت گرفت ، در نتیجه اشتیاق مردم به کشف اسرار چینی سازی بود که تا سده هجدهم میلادی نزد صنعتگران دیارچین محفوظ ماند.
در حدود سده دوازدهم میلادی (قرن ششم هجری) سفالگران ایرانی موفق شدند ماده ای نظیر چینی تولید کنند ، که به عنوان شبه چینی خوانده می شود و ماده سخت و شیشه مانندی است که لعاب های قلیایی دوره سلجوقی بهتر به آن می چسبید. این ماده سخت تر به سفالگران اجازه می داد که اشیایی کشیده تر ، باریک تر و مشبک بسازند. ظروف مینایی ، لعابی صدفی و یکرنگ به خوبی از پیشرفت دانش فنی و روح تجربه سفالگران عصر سلجوقی خبر می دهند.
حکام سلجوقی حامیان هنر
سلاطین و حکام سلجوقی پس از گرویدن به اسلام و انجام نوسازی در ساخت سیاسی ایران به حامیان عمده هنر بدل شدند. در این دوره ترقیات چشمگیری در زمینه های معماری ، ادب ، فلز کاری و نساجی به وقوع پیوست.
ظروف یکرنگ لعابی در این عصر مورد تقاضا و استفاده ی گسترده ای بودند. جای تذکر است که اینگونه ظروف در عهد ساسانیان پدید آمده بودند. وسیله تمیز دادن آن ها کیفیت عالی لعاب ها و مواد شبه چینی عصر سلجوقی است. این سفالینه ها حتی می توانستند به اشکال برجسته کنده کاری شوند. از این ماده همچنین نمونه هایی کوچکی نظیر آن که خانه و حیاط و نوازندگان درون آن را مجسم می کند به دست آمده است. این اشیا محتملا در ردیف هدایای ازدواج قرار داشتند.
از سوی دیگر ، ظروف مینایی مثال مناسبی از امتیازهای ناشی از کشف شبه چینی نشکیل می دهند. این ظروف در طی سده های ششم و هفتم هجری تولید می شدند.
ظروف صدفی که در این دوره متداول بودند ، در ایام اولیه دوره اسلامی ریشه دارند. باستان شناسان و مورخان هنر عموما بر این عقیده هستند که ظروف صدفی در عصر سلجوقی به اوج کمال رسیدند. به نظر می رسد که مراکز متعددی به تولید این ظروف سرگرم بودند. ری ، کاشان و ساوه در این مورد مقام برتر داشتند. خصوصیت عمده غذایی ظروف صدفی در جهان گسترده تزییناتی که بر آن ها به چشم می خورد نهفته است. این فوران جذاب از بیننده طلب می کند که شی را به دقت بیشتر بنگرد و پاداش او را با لذت کشف جرئیات پیچیده ی آن می دهد.
فلزکاری در دوره سلجوقیان
فلزکاری در دوره سلجوقیان به پیشرفت فعالانه خود ادامه داد. ظرف های زرکوب دوره پیش از اسلام جای خود را متدرجا به اشیا مزین به خطوط حک شده و فلز نشانده سپردند. در شیوه اخیر ، سیم ها یا نوارهای باریکی از فلز در شیارهایی که از پیش کنده می شدند قرار می گرفتند. متعاقبا پیشرفت مداوم در فلزکاری به روش های برجسته کاری و قلم زنی انجامید ، که هر دو روش هایی هستند که در آن ها نقوش و طرح های برجسته به وسیله ی چکش پرداخته می شوند.
یوروش مغول در پایان دوران سلجوقیان وقفه ای همه جانبه در کشور به بار آورد. فعالیت هنری متوقف نشد ، ولی گرایش ها و سلیقه ها و نوع دستاوردها دگرگون شدند و مراکز هنری به سود کانون های دیگر از رونق افتادند.
آثار هنری در موزه رضا عباسی تهران
ظروف لاجوردی دوره ایلخانیان در اواخر سده هفتم هجری پدید آمدند. زمینه تزیین آن ها به رنگ نیلی بود و از رنگینه لاجورد حاصل می شد. لعاب روی تزیینات به رنگ های سرخ ، سفید ، سیاه و طلایی اجرا می شد.
تمایل صنعتگران به دلپذیر ساختن و زیبایی بخشیدن به یکایک اشیا چوبینی که به تماشا گذاشته شده اند نتیجه گرفت. در ایران ، چوب اساسا در معماری مورد استفاده قرار می گرفت. درها ، پوشش دیوارها ، اثاثیه خانه ، از قبیل قفسه و میز و چهارپایه ، همه از چوب ساخته می شدند. چوب های رایج در صناعت های ایرانی را به طور عمده گردو ، چنار و تبریزی تشکیل می دادند. یکی از روش های تزیین اشیا چوبی نشاندن فلز بود. افزودن رنگ و لاک نیز بدین منظور به کار می رفت.
با فرا رسیدن دوره صفویه تجدید حیاتی در بسیاری از زمینه های هنر ایران پدیدار شد. هنرهای فرش بافی و گلیم بافی و انواع نساجی همواره نشان داده اند که این هنر از همان گذشته های دور بسیار محبوب بوده است. پارچه های زیبا به انواع طرق مورد استفاده قرار می گرفتند. گاه در بین اثاثیه خانه بر متکاها و تخت گاه ها جلوه گر می شدند ، گاه دیوارهای اتاق اصلی خانه را به صورت پرده می پوشاندند و گاه خیمه ها و آسمانه ها را تشکیل می دادند ، زمانی لفاف زربفتی جهت محفوظ داشتن قرآن کریم می شدند و گاهی پاکت ابریشمینی برای یک نامه مهم یا یک هدیه قرار می گرفتند. از این رو همواره بازار وسیعی برای برای این گونه منسوجات گوناگون وجود داشت و انگیزه ی نیرومندی برای بافندگان و رنگرزان و طراحان فراهم بود که حد اعلای مهارت خود را به کار بندند. بافندگان در آثار خود از انواع بی شماری از طرح ها استفاده می کردند.
آثار هنری در موزه رضا عباسی تهران
ظروف لاجوردی دوره ایلخانیان در اواخر سده هفتم هجری پدید آمدند. زمینه تزیین آن ها به رنگ نیلی بود و از رنگینه لاجورد حاصل می شد. لعاب روی تزیینات به رنگ های سرخ ، سفید ، سیاه و طلایی اجرا می شد.
تمایل صنعتگران به دلپذیر ساختن و زیبایی بخشیدن به یکایک اشیا چوبینی که به تماشا گذاشته شده اند نتیجه گرفت. در ایران ، چوب اساسا در معماری مورد استفاده قرار می گرفت. درها ، پوشش دیوارها ، اثاثیه خانه ، از قبیل قفسه و میز و چهارپایه ، همه از چوب ساخته می شدند. چوب های رایج در صناعت های ایرانی را به طور عمده گردو ، چنار و تبریزی تشکیل می دادند. یکی از روش های تزیین اشیا چوبی نشاندن فلز بود. افزودن رنگ و لاک نیز بدین منظور به کار می رفت.
با فرا رسیدن دوره صفویه تجدید حیاتی در بسیاری از زمینه های هنر ایران پدیدار شد. هنرهای فرش بافی و گلیم بافی و انواع نساجی همواره نشان داده اند که این هنر از همان گذشته های دور بسیار محبوب بوده است. پارچه های زیبا به انواع طرق مورد استفاده قرار می گرفتند. گاه در بین اثاثیه خانه بر متکاها و تخت گاه ها جلوه گر می شدند ، گاه دیوارهای اتاق اصلی خانه را به صورت پرده می پوشاندند و گاه خیمه ها و آسمانه ها را تشکیل می دادند ، زمانی لفاف زربفتی جهت محفوظ داشتن قرآن کریم می شدند و گاهی پاکت ابریشمینی برای یک نامه مهم یا یک هدیه قرار می گرفتند. از این رو همواره بازار وسیعی برای برای این گونه منسوجات گوناگون وجود داشت و انگیزه ی نیرومندی برای بافندگان و رنگرزان و طراحان فراهم بود که حد اعلای مهارت خود را به کار بندند. بافندگان در آثار خود از انواع بی شماری از طرح ها استفاده می کردند.
ظروف سفالی در موزه رضا عباسی تهران
در زمینه ی سفالگری نوعی از ظروف رواج یافت که از سده هشتم هجری به اینسو یافت شده اند. این ها عبارتند از از ظروف آبی و سفید ، که اساسا روشی از نقاشی زیر لعابی را در بر می گیرند.
برخلاف آن چه عموما تصور می شود ، این ظروف از چین سرچشمه نگرفته اند. برعکس ، از خاورمیانه به چین راه یافتند و سنگ کبالتی که برای تهیه ی رنگ آبی آن ها به کار می رفت از ایران به آن کشور صادر می شد. نمونه هایی که به اوایل سده هشتم هجری مربوطند فاقد هرگونه تاثیر چینی هستند. مراکز تولید این ظروف ، یزد ، کرمان و مشهد بودند. نمونه های مربوط به ازمنه ی بعدی از کاربرد فراوان نقش مایه های چینی حکایت دارند ، و نشان می دهند که از ظروف آبی و سفید وارداتی از چین تاثیر پذیرفته اند. نقش مایه های باب آن روزگار را ابرهای به هم پیچیده و صخره های ساده شده و گل ها و حیوانات ترکیبی و دورنماهای به سبک چینی تشکیل می دادند.
زمینه ای یکسره متفاوت ، یعنی اشیای روغنی به نماد دوره های زند و قاجار در تاریخ هنر اسلامی ایران بدل شده اند. این شیوه فنی از چین به ایران راه یافت و گرچه در اواخر دوره صفویه با پسند عام روبه رو شد ، لیکن کمال آن در طی دوره قاجاریه به حد بارز رسید. هنر دوره قاجاریه خصلتی جهان وطنی به خود گرفت ، چرا که تاثیرات و گرایش های هنر اروپایی به دست مایه های هنرمندان راه یافتند. شیوه ی روغنی در ساختن قلمدان ، جعبه ها ، جلدهای کتاب ، قاب آینه ها ، درها و دیگر اثاثیه کوچک مورد استفاده قرار گرفت.